15:49 Тыараһа олоҥхоһуттара | |
Күндү Тыараһа нэһилиэгин олохтоохторо, биир дойдулаахтарбыт! Бүттүүн Саха сиригэр Олоҥхо күнүн 2005 сылтан саҕалаан Сэтинньи ый 25 күнүттэн Ахсынньы ый 10 диэри Олоҥхо декадата ыытыллар. Олоҥхо нэдиэлэтигэр анаан дойдум дьоно Тыараһа олоҥхоһуттара, ааспыт үйэлэр анараа таһааларыгар, былыргы кэмнэр былдьаһыктаах үрдүк арҕахтарыгар олорон ааспыт улуу өбүгэлэрбит киириилээх-тахсыылаах, оһоллоох-моһоллоох олохторун олоҥхо оҥорон этэн-дьүһүйэн хаалларбыттара. ТЫАРАҺА - ОЛОҤХО ТҮӨЛБЭТЭ Тыараһа нэһилиэгэр, син ааттаах-суоллаах сирдэргэ курдук, буулаҕа бухатыырдар, кус быһыйдар, түрбүөннээх дүҥүрдээхтэр, этигэн-илбис тыллаахтар төрөөн-үөскээн олорон ааспыттара. Кинилэр тустарынан күн бүгүҥҥэ диэри сэргэх сэһэн, кэрэхсэбиллээх кэпсээн кэнчээри ыччаттарга кэһии буолан кэпсэнэр, үйэлэри куоһарар үһүйээн буолан тарҕанар.
ТЫАРАҺА ОЛОҤХОҺУТТАРА Олоҥхо сүдү күүһэ кини байҕал уутун курдук баай тыла-өһө буолар. Киэҥ нэлэмэн Сахабыт сирин хайа баҕарар түөлбэтигэр устар ууну сомоҕолуур уран тыллаахтар үөскээн-төрөөн аастахтара. Биһиги Тыараһабытыгар, билигин биллэринэн, олоҥхоһут олорон ааспыта диэн буолар. Кинилэртэн Семен Иванович Собакин – Сэмэтээй уонна Павел Васильевич Аммосов олоҥхолоро сурукка киирбит.
ПОЛУСКИН ИВАН – УЛУУ МААЛЫКЫС Кини дьиҥнээх сурукка-бичикки киирбит аата Уйбаан Болуускун диэн эбит. Ааспыт үйэ иккис аҥаарыгар олоҥхоһут быһыытынан бэрт ыраах сирдэргэ тиийэ хайҕанан, биһирэнэн аар-саарга аатыран, бэйэтин кэмигэр күннээн-күөнэхтээн аҕай ааспыт. Ол курдук, ытык кырдьаҕастар кэпсииллэринэн, олоҥхону бэрт эдэр сааһыттан толорон саҕалаабыт. Маалыкыс өрөбөлүүссүйэ быдан иннинэ Тыараһа Дьиэбэгэнэтигэр Куому диэн кыра үрүйэ сиргэ олохсуйан олорбута. Кэлин сааһын моҥоон, өрөбөлүүссүйэ эрэ иннинэ өлбүтэ. Улуу Маалыкыс бэрт эдэр сааһыттан олоҕун бүтүннүү аҥардас олоҥхоҕо, ырыаҕа-тойукка анаабыт буолан, дьиэтигэр-уотугар биирдэ да уһуннук түптээн олорботоҕо үһү. Кини олоҥхолуурун таһынан, өссө бэртээхэй остуоруйаһыт, чабырҕахсыт, сэһэнньит эбитэ үһү. Онон кыһыннары-сайыннары наар ыҕырыынан сылдьан, Чурапчынан, Мэҥэнэн, Амманан, Тааттанан, Бороҕонунан, куоратынан ыйы ыйдаан сылдьан, манньата-туһуҕа суох босхо кэриэтэ ыллаан-туойан, олоҥхолоон, дойдутугар ыран-быстан, сылайан эргиллэрэ, инньэ гынан дьадаҥытык олорбут. Улуу Маалыкыс уҥуоҕунан ортону арыый үрдүнэн эбит, онно сөп эттээх-сииннээх, киһи быһыытынан олус судургу, сайаҕас майгылаах, кэпсэтинньэҥ-ипсэтинньэҥ киһи. Маалыкыс бэйэтин дойдутугар Дьүлэйинэн, Сиэллээҕинэн, Дьохсоҕонунан, Аммаларынан араас ыһыахтарга, урууларга элбэхтэ олоҥхолообут, ыллаабыт-туойбут, чабырҕахтаабыт. Илин эҥэринээҕи улуустарга бэйэтин кэмигэр Улуу Маалыкыс олоҥхоһут туһунан истибэтэх, билбэтэх киһи, бука адьас суоҕа буолуо. Хомойуох иһин, бу киһи үгүс ахсааннаах олоҥхолоруттан, ыраларыттан, өлбүтэ олус эрдэтэ бэрт буолан, биһиги кэммитигэр диэритин биир да олоҥхото, сурукка-бичиккэ киириэтээҕэр, дьөрү ааттара даҕаны иҥнэн хаалбатаҕын краевед бэлиэтиир.
КУОЛАЙ УОЛА БҮӨТҮР - ПЕТРОВ ПЕТР МИХАЙЛОВИЧ (1870 – 1940 сс.) Петров П.М. – Куолай уола аар-саарга аатырбыт олоҥхоһут быһыытынан биллибитэ. Кини, Чурапчы улууһун Болтоҥо нэһилиэгэр олорон ааспыт. Ол гынан баран, кини Тыараһаттан төрүттээҕин туһунан ахтыыларга көрүөххэ сеп.
XX үйэ бастакы аҥарыгар олорон ааспыт, ыллыыр куолаһа чөллөркөйүнэн, этэр тыла хомоҕойунан ох курдук орто олоҥхоһуттар ахсааннарыгар киирэр. Кини хас да олоҥхолоох, атын олоҥхоһуттары кытта быыбарга радионан олоҥхолуура. «Хараҥаччы Сүүрүүк бухатыыр» диэн олоҥхото илиинэн суруйууга 99 страница буолбут. Бу олоҥхону 1973с. фольклорист-учуонай Дмитриев П.Н. сурукка киллэрбит. Боотуруускай улууһун Арҕаа Таатта киэҥ нэлэмэн Арыылаах алааһын Сиэллээх Тумул диэн өбүгэ сиригэр улуус суруксутун кэргэнигэр төрөөбүт. Кинилэр төрдүлэригэр биллэр-көстөр улуу дьоннор төрөөн-үөскээн ааспыттара.
ЗАХАРОВ ИННОКЕНТИЙ ГРИГОРЬЕВИЧ (1870-1941сс.) Аатырар Өгдөҥө Лөгөнтөй инитин уола. Хас да олоҥхону уларыта сылдьан олоҥхолуура. Кини олус чуор, ыраас, көҥдөй куоластаах, этэр тыла имигэһинэн олохотун сирин-дойдутун киһи иһиттэр истэ олоруон курдук уус-уран тылынан ойуулаан-оһуордаан, ситэрэн-хоторон этэринэн көннөрү олоҥхоһуттартан чыҥха атын, дьиҥ чахчы олоҥхоһут саамай үрдүкү кэрдииһигэр турар кыахтаах олоҥхоһут.
XX үйэ бастакы аҥарыгар толору олорон элбэх үлэни-хамнаһы үлэлээбит, суту-курааны, сэрии ыар сылларын туораабыт, аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, илин фроҥҥа Японияҕа сэриигэ сылдьыбыт, ыллаан-туойан ааспыт олоҥхоһут. Саха былыргытын балачча этигэр-хааныгар, сүрэҕэр-быарыгар иҥэриммит син дьэрис соҕус сэһэнньит кырдьаҕас буолар. Олоҥхонон соччо дьарыгырбатах, биидэ эмитэ тууйуллан, түмүллэн кэллэҕинэ, саппаҕырбат санаатын сайҕаан аһарынаары, дьэгдьийээри эрэ, улугурбут өйүн уһугуннара таарыйа, уйа-кэйэ суох олоҥхолуура диэн кэпсииллэр. Олоҥхоттон айыы, абааһы бухатыырдарын ырыаларын араастаан куолаһын уларытан ыллыыра эбит. Ордук абааһы бухатыырын ырыатын тахсыылаахтык толороро үһү. Тэттик-тэттик кээмэйдээх хас даҕаны олоҥхону олоҥхолуура.
XIX-XX үйэлэр кирбиилэригэр төрөөн-үөскээн олорон ааспыт. Балачча идэтийэн ыллыы, олоҥхолуу сылдьыбыт сураҕа иһиллэр. Элбэх тус-туһунан ааттардаах олоҥхолору олоҥхолуура, ырыаны-тойуга да ыллыыра үһү. Михаил Пудович ыалга ыҥырыыга сылдьар олоҥхоһут, хас эмэ чаастан ордук олоҥхолуура. Хас да олоҥхотун 70-с сылларга студеннар суруйбуттара.
XX үйэҕэ олорон ааспыт киһи. Номоххо киирбит масчыт, охсооччу уонна дьэҥкэ куоластаах олоҥхоһут. Биир балачча уһун, улахан, икки кыра-кыра соҕус тэттик олоҥхолору толорор үһү. Холкуос ыарахан үлэтигэр-хамнаһыгар саба баттана сылдьар буолан, кыайан идэтийэн олоҥхолооботох.
ОРГУЛЛАЕВ СЕМЕН ИОСИФОВИЧ - ОРГУЛААЙАП СЭМЭН (1885 с. төрүөх) XX үйэ бастакы аҥарыгар олорон ааспыт киһи. Улахан олоҥхоһут да буолбатар, ох курдук орто, хоп курдук хоргутуулаах хоһоонноох, имигэс-хомугас этиилээх, илбистээх тыллаах-өстөөх олоҥхоһут киһи эрээри, сэттэн-сэлээнтэн сэрэммит дуу, айыыттан-хараттан дьааххаммыт дуу курдук дэбигис бааччы олоҥхолообот эбит.
(1903-1972сс.) Олоҥхоһут, сэһэнньит, күнү-дьылы кэтээн көрөр билгэһит киһи. Ол эрээри олоҥхотунан, сэһэнинэн анаан үлүһүйбэтэх, кэмиттэн-кэмигэр эрэ ыллаан-туойан, олус баҕаран кэллэҕинэ олоҥхолоон, ыллаан дьэгдьитинэр идэлээх эбит. Бэрт ыраас лоҥкунас куоластаах, олоҥхотун сирин-дойдутун да хоһуйара, ууһунан-уранынан олус үтүө олоҥхоһут эбит. Куолаһын дэгитэр уларыта-тэлэритэ сылдьан ыллыыра. Атын олоҥхоһуттартан уратыта диэн: бухатыырдарын олус бэрткэ ыллатара. Абааһы уолун уонна айыы бухатыырын ырыата киниэхэ кимиэнэ да маарыннаабат эбитэ.
АНТОНОВ ИВАН XIX үйэ кэлин кутуругун хапсыһа төрөөбүт, XX үйэ бастакы аҥарын толору соҕус олорон ааспыт киһи. Олус намылхай, дьахтар куолаһыгар майгылыыр куоластааҕа. Олоҥхотун сирин-уотун, отун-маһын уустаан-ураннаан, ойуулаан-оһуордаан, уобарастаан этэрэ сөҕүмэр кэрэ, дьикти буолара диэн кырдьаҕастар кэпсииллэрэ эбитэ үһү. Эдэригэр киэҥ сирдэргэ тиийэ ыҥырыыттан-ыҥырыыга сылдьан, элбэх араас олоҥхону уларыта сылдьан олоҥхолообут.
(1903-1943сс.) Дьон ахтарынан Сэмэн бэрт холку майгылаах, аҕыйах саҥалаах киһи. Кини эмиэ биирдэ эмэ олоҥхолуура үһү. Кини эмиэ биирдэ эмэ олоҥхолуура. 1941с. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ барбыта уонна соторунан өлбүт сураҕа кэлбитэ.
АНТОНОВ ВАСИЛИЙ ИВАНОВИЧ Баһылай дьиҥ-чахчы аҕатын туйаҕын хатарбыт, улахан олоҥхоһуттар ахсааннарыгар холкутук киирсэр киһи эрээри, күннэри-түүннэри холкуос үлэтигэр саба баттанан, кыайан дьарыгыран олоҥхолооблтох. Ол да буоллар, 1937с. Тааттаттан 9 чулуу олоҥхоһут ахсааныгар талыллан киирсэн, Дьокуускайга бүтүн республика ааттаахтарын кытта күөн көрсөн, күрэс былдьаһан, 9 олоҥхоһут бары хайҕананнар бириэмиэй ылан тахсыбыттара. Василий бу күрэхтэһиигэ хайҕанан, патефон бириэмийэлэммитин дуйдаах сылабаарга атастаһан тахсыбыта үһү.
(1929 – 1970 сс.) Тыараһа нэһилиэгин бастакы суоппардарыттан биирдэстэрэ этэ. Өр сылларга колхоз, совхоз туруу үлэһитэ. Кини ыллыырын, олоҥхолуурун туһунан бэрт сэдэх да буоллар ахтыы баар. Арҕаа Арыылаахтан куоракка диэри, Бөөдьөрө дьиэтигэр диэри олоҥхолообута. Боруонньа аҕата «Ноо!» да диэбэт красноармеец диэн күлэрэ.
Ефремов Дмитрий Афанасьевич үксүн биригэдьииринэн үлэлээбитэ, нэһилиэк сэбиэтин актыыба. Былыргы үһүйээннэри, сэһэннэри билэр, кэпсиир сээркээн сэһэнньит. Кини олоҥхолуурун туһунан үөлээннээҕэ Полускин П.Е. 1987 сыллаахха биэрбит ахтыытыгар баарын билэбит. Петр Егорович кинини «намыын олоҥхоһут» диэбитэ.
(1904-1980сс.) Собакин Семен Иванович – Дайдаҥ уола Сэмэтээй 1904 с. Дайдаанаптар аҕа уустарыгар, дьадаҥы ийэлээх аҕаҕа төрөөбүтэ. Тулаайах буолан үөрэммэтэҕэ. Сут дьылыгар салайар үлэҕэ сылдьыбыта. Сэрии кэмигэр биригэдьиирдээбитэ. Хас даҕаны тус-туһунан олоҥхону уларыта-тэлэритэ сылдьан, биир хамса табах иһин , уһун киэһэни быһа олоҥхолуура. Эмиэ атын көннөрү олоҥхоһуттарга холоотоххо этэр тыла эриэккэһинэн, хоннохтооҕунан, оччотооҕу олоҥхоһуттартан ойуччу соҕус уратылардаах. Сэмэтээй орто уҥуохтаах, тугу эрэ сүкпүт курдук нүксүгүрдүҥү көҕүстээх, киэҥ агдалаах, симик гынан баран, чуолкай намыын куоластаах. Көннөрү сырыттаҕына, аҕыйах саҥалаах, сэмэй көрүннэх киһи. Чугастык билэр дьоно этэллэринэн, кини урут дьарыктанан олоҥхолуу сылдьыбыт. Кэлин колхоз тэриллибитин кэннэ дөрүн-дөрүн урууга, ордук улаханнык көрдөстөхтөрүнэ ыһыахха, киэһэ отууга олоҥхолоон иһитиннэрэр эбит. Кини тылын-өһүн лоп-бааччы сыыйа этэр, онтон ырыатын, ордук дьахтар бухатыырдар, айыылар, иччилэр ырыаларын хото тутан толорор эбит. Сэмэтээй «Оҕо Ньургун Бухатыыр» олоҥхотун 1973с. фольклорист-учуонай Петр Никифорович Дмитриев суруйан архивка туттарбыт. П.А. Ойуунускай аатынан Чөркөөх орто оскуолатын выпускницата, учуутала, түөлбэ олоҥхоһута Байбал Аммосов кыыһа Слепцова Евдокия Павловна оскуола 75 сыллаах юбилейыгар бэлэхтээбитэ.
| |
|
| |
| Всего комментариев: 0 | |